İran Sineması: Perdedeki Şiir, Toplumsal Ayna ve Uluslararası Başarının Hikayesi
- Ben İzledim
- 6 gün önce
- 12 dakikada okunur
İran sineması, günümüzde şüphesiz dünyanın en yenilikçi, en çok konuşulan ve en heyecan verici sinematografilerinden biri olarak kabul edilmektedir. İranlı yönetmenlerin imzasını taşıyan filmler, uluslararası film festivallerinin gediklisi haline gelmiş, eleştirmenlerden ve sinemaseverlerden övgüler toplamaya devam etmektedir. Bu durum, İran hakkında sıkça duyduğumuz, kimi zaman baskıcı olarak nitelendirilen genel imajıyla bir tezat oluşturur gibi görünse de, aslında bu sinemanın yeniden doğuşunun ve küresel başarısının ardındaki dinamikleri anlamak için önemli bir ipucu sunar. Bu başarının anahtarı, özellikle İslam Devrimi sonrasında sanat, toplum ve devlet arasında gelişen karmaşık ve çok katmanlı ilişkide yatmaktadır. İran sineması, sadece hareketli görüntülerden ibaret bir sanat dalı olmanın çok ötesinde, bir kültürün, bir toplumun ve sanatçıların direncini, hayallerini ve eleştirilerini yansıtan canlı bir olgudur.
Bir Ayrılık (A Separation) – 2011
🎭 Yönetmen: Asghar Farhadi 👥 Bir çiftin boşanma sürecinde aile, sınıf farkı ve adalet temaları işleniyor. ⭐ IMDb: 8.3 📺 Platform: Netflix, MUBI
İran Sineması, İranl
ı yönetmen, perdedeki şiir, fars sineması
İran Sinemasının Doğuşu ve İlk Adımları
İran'da sinemanın ilk kıvılcımları, 20. yüzyılın hemen başında, 1900 yılında Kral Muzafferüddin Şah'ın Paris'e yaptığı bir devlet ziyareti sırasında hareketli resimlerle tanışmasıyla atılmıştır. Bu yeni icattan etkilenen Şah, sarayın resmi fotoğrafçısına sinema ekipmanı alması için emir vermiş ve böylece sinema, İran topraklarına ilk adımını atmıştır. Başlangıçta sinema, kraliyet sarayı ve toplumun varlıklı kesimleri için bir eğlence aracıydı. Bu erken dönemde çekilen filmler, genellikle dönemin kraliyet ailesi tarafından destekleniyor ve çoğunlukla medyanın eğlence değeriyle ilgileniliyordu. Dolayısıyla, bu dönemin filmleri, çeşitli kraliyet ve dini törenler gibi olayların haber filmleri niteliğindeydi ve gösterimleri de çoğunlukla kraliyet sarayında veya ileri gelenlerin düğün, sünnet kutlamaları ve doğum törenleri gibi özel etkinliklerinde yapılıyordu. Bu durum, sinemanın İran'daki yolculuğunun ilk aşamasında elit bir çevrenin tekelinde olduğunu göstermektedir.
1930 yılına kadar İran sinemalarında, zaman zaman Farsça altyazılarla desteklenen Batı filmleri hakimiyetini sürdürdü. Ancak aynı yıl, İran yapımı ilk uzun metrajlı film olan Abi ve Rabi'nin çekilmesiyle yerli sinemanın da temelleri atılmış oldu. 1940'lı yıllarda ise İran film şirketlerinin ortaya çıkmasıyla sinema, yavaş yavaş ülke halkı arasında daha geniş kitlelere ulaşmaya ve popülerleşmeye başladı. Bu, sinemanın saray eğlencesi olmaktan çıkıp halkın geneline yayılan bir sanat ve eğlence formuna dönüşümünün önemli bir adımıydı.
İran sinemasının gelişiminde bir diğer önemli dönem ise 1966-1976 yılları arasıdır. Bu on yıllık süreçte, çeşitli faktörlerin bir araya gelmesiyle çok sayıda uzun metrajlı, belgesel ve animasyon filmin üretildiği ve birçok genç film yapımcısının taze, yeni algı ve yaklaşımlarla sektöre adım attığı görülür. Bu faktörler arasında film okullarının kurulması (örneğin, 1969'da Ulusal İran Televizyonu (NIT) tarafından finanse edilen Tahran Televizyon ve Sinema Okulu), çok sayıda film festivalinin düzenlenmesi, Kanun Film, Farabi Film Kulübü gibi film kulüplerinin ve Tel Film gibi devlet yardımıyla kurulan film yapım şirketlerinin etkisi büyüktür. Özellikle Tahran Televizyon ve Sinema Okulu, öğrencilere film ekipmanı, ham film, işleme, animasyon malzemeleri gibi teknik olanakların yanı sıra barınma, yemek ve aylık yaklaşık 300 dolar burs gibi kapsamlı destekler sunuyordu. Ancak bu desteğin bir karşılığı olarak, öğrencilerin mezuniyetlerinden sonra beş yıl boyunca hükümet için, genellikle Tahran'daki NIRT (Ulusal İran Radyo ve Televizyonu) merkezinde veya diğer şehirlerdeki şubelerinde kameraman, ses kayıtçısı gibi pozisyonlarda çalışmaları gerekiyordu. Devletin sinemaya yaklaşımının, başlangıçtaki kişisel meraktan (kralın ilgisi) daha organize bir yapıya (NIRT destekli okul) evrildiği, ancak bu desteğin belirli bir kontrol mekanizmasını (zorunlu hizmet) da beraberinde getirdiği görülmektedir. Bu durum, sanat-devlet ilişkisinin erken dönemdeki karmaşık doğasına işaret eder. Sinemanın ülkeye girişinden (1900) uluslararası alanda dikkat çeken Yeni Dalga'nın (1960'lar sonu) ortaya çıkışına kadar geçen yaklaşık 70 yıllık süreç, İran sinemasının kendi özgün sesini bulmasının ve uluslararası bir kimlik kazanmasının zaman aldığını göstermektedir.
İran Yeni Dalgası – Sanatta ve Toplumda Bir Devrim
1960'ların sonlarına doğru İran sinemasında önemli bir kırılma yaşandı: İran Yeni Dalgası. Bu hareket, genellikle Dariush Mehrjui'nin 1969 yapımı Gāv (İnek) ve Ebrahim Golestan'ın yine aynı yıl gösterime giren Khesht o Ayeneh (Tuğla ve Ayna) filmleriyle başlatılır. 1970'lerde gelişimini sürdüren İran Yeni Dalgası, kısa sürede İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve Fransız Yeni Dalgası gibi akımlardan etkilenen birçok İranlı film yapımcısını da bünyesine kattı.
Bu hareket, İran sinemasında gerçek bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Yeni Dalga öncesinde İran filmleri, büyük ölçüde klasik Fars tiyatrosunun etkisindeydi ve melodramatik anlatımlara odaklanıyordu. Ancak yeni hareket, İran sinemasına sosyal gerçekçiliği taşıyarak, tartışmalı konuları ele almaktan çekinmeyen, yenilikçi sinematografik teknikler kullanan ve 1960'ların İran'ındaki yaşamın ve modernitenin çeşitli yönlerini cesurca perdeye yansıtan bir anlayış getirdi. Bu, klasik, formülsel filmlerden daha entelektüel ve "zeki bir film yapımcılığı türüne geçiş" anlamına geliyordu ve İran sineması ilk kez bu dönemde uluslararası sahneye çıktı. Yeni Dalga filmleri, büyük Avrupa film festivallerinde beğeniyle karşılanırken, bazıları toplumu eleştirel bir dille tasvir etmeleri nedeniyle kendi ülkelerinde yasaklarla karşılaştı.
İran Yeni Dalgası, sadece estetik bir yenilik olmanın ötesinde, dönemin İran toplumuna ve modernleşme sürecinin getirdiği sancılara ayna tutan, eleştirel bir bakış açısı sunan entelektüel bir hareketti. Filmler, toplumsal sorunları, bireyin modernleşme karşısındaki konumunu ve ahlaki ikilemleri sorguluyordu. Bu filmlerin uluslararası alanda takdir görmesi, ancak kendi ülkelerinde sansürle karşılaşması ise İranlı sanatçıların ifade özgürlüğü ve toplumsal eleştiri sınırlarını zorlama çabalarını ve bunun getirdiği bedelleri gözler önüne seriyordu. Bu durum, sanatçının yaratıcılığı ile otoritenin sınırları arasındaki o hassas dengeyi ve çatışmayı da beraberinde getiriyordu. İran Yeni Dalgası'nın getirdiği yenilikçi anlatım biçimleri, tematik derinlik ve eleştirel bakış açısı, daha sonraki yönetmen kuşaklarının, özellikle Abbas Kiarostami, Asghar Farhadi gibi ustaların besleneceği verimli bir zemin hazırlamıştır. Bu hareket, İran sinemasının sadece ulusal değil, evrensel bir dil oluşturabileceğinin de ilk güçlü sinyallerini vermiştir.
İslam Devrimi Sonrası Dönüşüm ve Yeniden Doğuş
1979 İslam Devrimi ve ardından İslam Cumhuriyeti'nin kurulması, İran toplumunda ve kültüründe köklü değişikliklere yol açtı. Bu yeni dönemde getirilen kısıtlamalar nedeniyle birçok kişi, İran sinemasının sonunun geldiğini, bu sanat dalının yeni koşullar altında varlığını sürdüremeyeceğini tahmin ediyordu. Sanatsal ifade üzerindeki potansiyel baskılar ve değişen toplumsal normlar, sinemanın geleceği hakkında karamsar bir tablo çiziyordu.
Ancak bu tahminlerin aksine, İran film endüstrisi sadece hayatta kalmakla kalmadı, aynı zamanda İran kültürü ve toplumundaki daha geniş çaplı değişimlere paralel olarak dikkat çekici dönüşümler geçirdi. Bu, İranlı sinemacıların olağanüstü bir direnç ve uyum yeteneğine sahip olduğunu gösteren çarpıcı bir durumdur. Yok olmak yerine dönüşerek varlığını sürdürme ve hatta uluslararası alanda daha da güçlenme başarısı, bu sinemanın özgün karakterini pekiştirmiştir. Günümüzde İran sineması, dünyanın en yenilikçi ve heyecan verici sinemalarından biri olarak kabul edilmekte ve İranlı yönetmenlerin filmleri uluslararası festivallerde giderek artan bir beğeniyle karşılanmaktadır. İran'ın sıkça dile getirilen baskıcı imajı ile İran sinemasının bu yeniden doğuşu arasındaki bariz çelişkiyi çözmenin anahtarı ise, İslam Devrimi'nden sonra sanat, toplum ve devlet arasında gelişen karmaşık ve dinamik ilişkiyi anlamakta yatmaktadır.
Yeni kısıtlamaların, sinemacıları mesajlarını daha dolaylı, metaforik ve sanatsal yollarla ifade etmeye itmiş olması muhtemeldir. Bu durum, İran sinemasının kendine has şiirsel, alegorik ve sembollerle yüklü dilinin gelişimine önemli katkılarda bulunmuş olabilir. Kısıtlamalar, bir yandan yaratıcılığı sınırlarken, diğer yandan onu yeni ifade biçimleri aramaya zorlayarak beklenmedik sanatsal açılımlara yol açmış olabilir. "Sanat, toplum ve devlet arasında gelişen ilişkiyi anlamak" ifadesi, sinemanın bu dönemde ne tamamen bağımsız ne de tamamen baskı altında olduğunu, aksine karmaşık bir etkileşim ve müzakere süreci içinde şekillendiğini ima eder. Devletin bir yandan belirli sanatsal ifadeleri kısıtlarken, diğer yandan belki de ulusal kimliği yansıtan, belirli ahlaki ve kültürel değerleri öne çıkaran bir sinemayı dolaylı yollardan teşvik etmiş olabileceği de düşünülebilir. Bu karmaşık dans, İran sinemasının devrim sonrası dönemde hem hayatta kalmasını hem de özgün bir kimlikle uluslararası alanda parlamasını sağlamıştır.
İran Sinemasının Yıldızları: Unutulmaz Yönetmenler ve Başyapıtları
İran sinemasının uluslararası alandaki başarısı, şüphesiz ki yetenekli ve vizyoner yönetmenlerinin omuzlarında yükselmiştir. Bu yönetmenler, özgün anlatım dilleri, evrensel temaları yerel bir dokuyla birleştirme becerileri ve sinemaya getirdikleri yenilikçi yaklaşımlarla sadece İran'da değil, tüm dünyada sinemaseverlerin ve eleştirmenlerin takdirini kazanmıştır. Aşağıdaki tablo, bu öncü yönetmenlerden bazılarını ve onların unutulmaz eserlerini bir araya getirmektedir.
Tablo: İran Sinemasının Öncü Yönetmenleri ve Ödüllü Filmleri
Yönetmen | Öne Çıkan Filmleri | Bazı Önemli Ödülleri | Doğum/Vefat |
|---|---|---|---|
Asghar Farhadi | Bir Ayrılık, Satıcı, Elly Hakkında, Kahraman | 2 Oscar (En İyi Yabancı Film), Berlin Altın Ayı & Gümüş Ayı, Cannes En İyi Senaryo & Jüri Büyük Ödülü, Altın Küre | 1972 - |
Abbas Kiarostami | Koker Üçlemesi (Arkadaşımın Evi Nerede?), Yakın Plan, Kirazın Tadı, Rüzgar Bizi Sürükleyecek | Cannes Altın Palmiye (Kirazın Tadı) | 1940 - 2016 |
Majid Majidi | Cennetin Çocukları, Cennetin Rengi, Baran, Serçelerin Şarkısı | Oscar Adaylığı (En İyi Yabancı Film - Cennetin Çocukları) | 1959 - |
Bahman Ghobadi | Sarhoş Atlar Zamanı, Kaplumbağalar da Uçar, Yarım Ay, Kimse Fars Kedileri Hakkında Bilmiyor | Cannes Altın Kamera (Sarhoş Atlar Zamanı) | 1969 - |
Jafar Panahi | Beyaz Balon, Üç Yüz, Taksi Tahran (dolaylı) | Cannes Caméra d’Or (Beyaz Balon), Berlin Altın Ayı (Taksi Tahran - "2015'te Berlin Film Festivali'nde Altın Ayı'yı kazandı" ifadesinden dolaylı), Berlin Gümüş Ayı (Senaryo), Cannes En İyi Senaryo (Üç Yüz) |
Asghar Farhadi: Ahlaki İkilemlerin ve İnsan İlişkilerinin Usta Anlatıcısı
7 Mayıs 1972 doğumlu Asghar Farhadi, günümüz İran sinemasının en büyük yönetmen, senarist ve yapımcılarından biri olarak kabul edilmektedir. Farhadi'nin filmleri, genellikle karmaşık insan ilişkilerini, gündelik hayatta karşılaşılan ahlaki ikilemleri ve bu ikilemlerin bireyler ve aileler üzerindeki etkilerini incelikli bir dille ele alır. En büyük uluslararası başarılarını, 2011 yapımı Jodái-e Náder az Simin (Bir Ayrılık) ve 2016 yapımı Forushande (Satıcı) filmleriyle En İyi Yabancı Dilde Film kategorisinde kazandığı iki Oscar Ödülü ile elde etmiştir. Bir Ayrılık filmiyle ayrıca En İyi Orijinal Senaryo dalında da Oscar'a aday gösterilmiştir. Berlin Film Festivali'nde 2009'da Darbareye Elly (Elly Hakkında) ile Gümüş Ayı (En İyi Yönetmen) ve 2011'de Bir Ayrılık ile Altın Ayı (En İyi Film) ödüllerini kazanmıştır. Cannes Film Festivali'nde ise 2016'da Satıcı ile En İyi Senaryo, 2021 yapımı Ghahreman (Kahraman) ile Jüri Büyük Ödülü'ne layık görülmüştür. Bir Ayrılık filmi ayrıca Altın Küre'de En İyi Yabancı Dilde Film ödülünü de almıştır. Farhadi'nin başarısının temelinde, İran'a özgü toplumsal dinamikleri ve kültürel kodları, evrensel ahlaki sorular ve insani durumlarla ustaca harmanlayarak sunması yatar. Bu sayede filmleri, farklı kültürlerden izleyicilerin karakterlerle derin bir empati kurmasını ve anlatılan hikayelerle kişisel bir bağ geliştirmesini sağlar.
Abbas Kiarostami: Şiirsel Gerçekçiliğin ve Felsefi Derinliğin Yönetmeni
22 Haziran 1940'ta doğup 4 Temmuz 2016'da hayata veda eden Abbas Kiarostami, sadece bir yönetmen değil, aynı zamanda senarist, kurgucu, fotoğrafçı, yapımcı, grafik sanatçısı, sanat yönetmeni, yazar ve ressam kimlikleriyle de tanınan çok yönlü bir sanatçıydı. Kiarostami'nin sineması, şiirsel anlatımı, felsefi derinliği, belgesel ve kurmacayı iç içe geçiren özgün tarzıyla dünya sinemasında kendine özgü bir yer edinmiştir. En bilinen eserleri arasında Koker Üçlemesi (1987–1994) – ki bu üçlemenin ilk filmi Khane-ye Doust Kodjast? (Arkadaşımın Evi Nerede?) büyük beğeni toplamıştır – Nema-ye Nazdik (Yakın Plan, 1990), Bād mā rā khāhad bord (Rüzgar Bizi Sürükleyecek, 1999) ve 1997'de Cannes Film Festivali'nde Altın Palmiye kazanan başyapıtı Ta'm-e Gilas (Kirazın Tadı, 1997) sayılabilir. Daha sonraki dönem çalışmalarından Copie Conforme (Aslı Gibidir, 2010) ve Like Someone in Love (Aşk Gibi, 2012) filmlerini ise ilk kez İran dışında, sırasıyla İtalya ve Japonya'da çekmiştir. Arkadaşımın Evi Nerede?, Yakın Plan ve Rüzgar Bizi Sürükleyecek filmleri, BBC Culture tarafından 2018'de yapılan bir eleştirmen anketinde en iyi 100 yabancı film arasında gösterilmiş, Yakın Plan ayrıca 2012'de yapılan prestijli Sight & Sound anketinde tüm zamanların en iyi 50 filmi arasında yer almıştır. Kiarostami'nin, özellikle Yakın Plan gibi filmlerinde belgesel ve kurmacanın sınırlarını bulanıklaştıran yaklaşımı, sinemada gerçeklik algısını sorgulayan, izleyiciyi aktif bir katılıma davet eden öncü bir üsluptur.
Majid Majidi: Çocukların Gözünden Masumiyet ve Toplumsal Eleştiri
17 Nisan 1959 doğumlu Majid Majidi, film kariyerine oyuncu olarak başlamış, daha sonra yönetmenlik, senaristlik ve yapımcılık alanlarında da önemli eserler vermiştir. Majidi'nin filmleri, genellikle çocukların dünyasına odaklanır ve onların gözünden yoksulluk, fedakarlık, umut ve inanç gibi temaları işler. En çok tanınan filmi, 1997 yapımı Bacheha-ye Aseman (Cennetin Çocukları)'dır. Bu film, En İyi Yabancı Dilde Film dalında Oscar'a aday gösterilerek büyük bir başarıya imza atmıştır. Diğer önemli filmleri arasında Pedar (Baba, 1996), Rang-e Khodā (Cennetin Rengi, 2000), Baran (2001), Beed-e Majnoon (Söğüt Ağacı, 2005) ve Avaze Gonjeshk-ha (Serçelerin Şarkısı, 2008) bulunmaktadır. Majidi, ayrıca Pekin hükümeti tarafından 2008 Yaz Olimpiyatları'na hazırlık amacıyla Pekin şehrini tanıtmak için belgesel kısa film çekmeye davet edilen beş uluslararası film yönetmeninden biri olmuş ve "Vision Beijing" projesine katkıda bulunmuştur. Majidi'nin filmlerinde çocuk karakterleri sıkça kullanması, yoksulluk, toplumsal adaletsizlik gibi zor ve hassas temaları daha dokunaklı, filtresiz ve evrensel bir dille ele almasına olanak tanır. Çocukların masumiyeti ve saf bakış açıları, yetişkin dünyasının karmaşıklığı ve bazen acımasızlığıyla güçlü bir kontrast oluşturarak izleyicide derin bir etki bırakır.
Downpour Bahram Beyzaie, 1972, İran, 128 dk, Siyah-Beyaz
Yoksul ve muhafazakâr bir mahalleye atanan bir öğretmen, bir öğrencisinin güzel kız kardeşine ilgi duyar. Ancak genç kadın bir kasapla nişanlıdır. Dedikoduların yayılmasıyla öğretmen toplum baskısıyla karşı karşıya kalır. Fransız Yeni Dalgası’nı ve İtalyan Yeni Gerçekçiliği’ni andıran ilk uzun metraj film, 2011’de Dünya Sineması Vakfı tarafından restore edilmiştir.
Bahman Ghobadi: Etnik Kimliklerin ve Sınırların Sineması
1969 yılında İran Kürdistanı'nın Bané şehrinde doğan Bahman Ghobadi, sinemaya olan tutkusunu önce radyoda çalışarak, ardından Sanandaj'da genç amatör film yapımcılarından oluşan bir gruba katılarak geliştirmiştir. Daha sonra film eğitimi almak için Tahran'a taşınmıştır. Ghobadi, 2000 yılında, özellikle İran'daki etnik gruplara odaklanan filmlerin yapımını amaçlayan Mij Film adlı kendi yapım şirketini kurmuştur. Bu adım, onun sinemasının temel yönelimlerinden birini, yani genellikle ana akım anlatılarda yeterince temsil edilmeyen azınlıkların hikayelerini anlatma arzusunu ortaya koymaktadır. Birçok başarılı kısa filmden sonra, İran sineması tarihinde ilk Kürtçe uzun metrajlı film olarak kabul edilen Zamani Barayé Masti Asbha (Sarhoş Atlar Zamanı, 2000) ile uluslararası alanda büyük beğeni toplamıştır. Bu film, Cannes Film Festivali'nde Altın Kamera (Caméra d'Or) ödülünü kazanmıştır. Lakposhtha hâm parvaz mikonand (Kaplumbağalar da Uçar, 2004) ve Niwemang (Yarım Ay, 2006) gibi diğer filmleri de dünya çapında çeşitli festivallerde iyi karşılanmış ve düzinelerce ödül kazanmıştır. Ghobadi'nin özellikle Kürt halkının zorlu yaşam koşullarını, sınırların ayırdığı hayatları ve kültürel kimlik mücadelelerini konu alan filmleri, İran sinemasının çeşitliliğini göstermesi ve genellikle göz ardı edilen azınlık deneyimlerine uluslararası bir platform sunması açısından büyük önem taşır. Ancak 2009 yılında, Tahran'daki yeraltı müziği sahnesini konu alan yarı belgesel niteliğindeki Kasi az Gorbehaye Irani Khabar Nadareh (Kimse Fars Kedileri Hakkında Bilmiyor) filmini resmi izin almadan ve çok kısıtlı koşullar altında çekmesi, onun için bir dönüm noktası olmuştur. Bu filmden sonra İran'ı terk etmek ve çalışmalarına yurt dışında devam etmek zorunda kalmıştır. Bu durum, Ghobadi'nin sanatını bir ifade ve zaman zaman bir direniş biçimi olarak kullandığını ve bunun ciddi kişisel sonuçları olabileceğini göstermektedir.
Jafar Panahi: Yasaklara Rağmen Süren Direnişin ve Neo-Realizmin Sesi
Jafar Panahi, İran sinemasının en cesur ve en direngen seslerinden biridir. Birkaç yıl kısa filmler çektikten ve İranlı usta yönetmen Abbas Kiarostami'nin asistan yönetmenliğini yaptıktan sonra, Panahi ilk uzun metrajlı filmi Badkonake Sefid (Beyaz Balon, 1995) ile uluslararası alanda büyük bir tanınırlık kazandı. Film, 1995 Cannes Film Festivali'nde Caméra d’Or (Altın Kamera) ödülünü kazanarak, bir İran filminin Cannes'da kazandığı ilk büyük ödül olma özelliğini taşıdı. Panahi, genellikle İtalyan Yeni Gerçekçiliği (neorealizm) tarzında filmler yapar ve eserlerinde toplumla doğrudan bir ilişki kurmaya, toplumsal sorunlara ayna tutmaya çalışır. Bu nedenle, filmlerinin çoğunda işsizlik, sefalet, yoksulluk, yolsuzluk ve toplumun adaletsizliğinden kaynaklanan sorunları açıkça ve cesurca göstermiştir. Panahi, sanatsal üretimine yönelik çeşitli kısıtlamalar ve yasaklarla karşılaşmasına rağmen film yapmaya devam etmiş, bu da onun sinemasını bir direniş ve ifade özgürlüğü mücadelesi sembolü haline getirmiştir. Aldığı sayısız uluslararası ödül arasında, 2013'te Berlin Uluslararası Film Festivali'nde senaryosuyla Gümüş Ayı, 2014'te Pardé (Perde) filminin senaryosuyla (Çiçek adıyla anılmış olabilir) Asya Pasifik Ödülü, 2015'te Taxi (Taksi Tahran) filmiyle Berlin Film Festivali'nde Altın Ayı ve 2018'de Se Rokh (Üç Yüz) filmiyle Cannes Film Festivali'nde En İyi Senaryo ödülü bulunmaktadır. Panahi'nin neo-realist yaklaşımı, İran toplumundaki güncel sorunlara aracısız, çarpıcı bir bakış sunarak izleyiciyi bu gerçeklerle yüzleşmeye ve sorgulamaya davet eder. Onun sineması, kısıtlamalar altında bile sanatın nasıl güçlü bir eleştiri ve tanıklık aracı olabileceğinin canlı bir kanıtıdır.
İran Sinemasının Ruhunu Yansıtan Temalar ve Özellikler
İran sineması, özellikle Yeni Dalga hareketiyle birlikte, sosyal gerçekçiliğe güçlü bir şekilde odaklanmış ve bu odak, sonraki dönemlerde de farklı biçimlerde varlığını sürdürmüştür. Bu sinema, sık sık tartışmalı konuları ele almaktan, yenilikçi anlatım teknikleri kullanmaktan ve modern yaşamın karmaşıklığını, bireyin bu yaşam içindeki yerini sorgulamaktan çekinmemiştir. Genel olarak bakıldığında, İran filmlerinde sıkça işlenen temalar arasında toplumsal sorunlar, aile içi ilişkilerin dinamikleri ve çatışmaları, yoksulluk ve sınıfsal farklılıklar, adaletsizlik ve bireyin toplumdaki konumu ile varoluşsal sorgulamalar öne çıkar.
Bu temaların işlendiği dikkate değer filmlerden bazıları ve kısa özetleri şunlardır: Asghar Farhadi'nin Satıcı (2016) filminde, Arthur Miller'ın Satıcının Ölümü oyununu sahneleyen genç bir çiftin, eşinin saldırıya uğraması sonucu yaşadıkları kriz ve geçmişle yüzleşmeleri anlatılır. Yine Farhadi'nin Bir Ayrılık (2011) filminde, çocuklarının geleceği için başka bir ülkeye taşınmak isteyen eşi ile İran'da kalıp Alzheimer hastası babasına bakmak isteyen kocası arasında kalan bir ailenin zorlu kararı ve bu kararın sonuçları işlenir. Dariush Mehrjui'nin kült filmi Hamoun (1990), karısının onu terk etmesi ve doktora tezini bitirmeye çalışırken hayatını, entelektüel ve ruhsal arayışlarını yeniden gözden geçiren bir adamın hikayesidir. Abbas Kiarostami'nin Altın Palmiyeli filmi Kirazın Tadı (1997), intihar etmeye karar verdikten sonra kendisini bir kiraz ağacının altına sessizce gömecek birini arayan orta yaşlı bir adamın felsefi yolculuğunu konu alır. Yeni Dalga'nın öncü filmlerinden İnek (1969), Mashti Hassan adlı bir köylünün çok sevdiği ineğine olan derin bağlılığını ve ineğinin ölümü üzerine yaşadığı travmayı, köylülerin ise onun bu durum karşısındaki tepkisinden duyduğu endişeyi anlatır. Elly Hakkında (2009), Hazar Denizi kıyısına tatile giden üç İranlı ailenin yanında bulunan Elly adında genç bir kadının gizemli bir şekilde ortadan kayboluşunu ve bu olayın ardından yaşanan gerilimleri ve ortaya çıkan sırları konu edinir. Majid Majidi'nin Oscar adayı filmi Cennetin Çocukları (1997), küçük kız kardeşi Zohre'nin ayakkabılarını kaybeden Ali'nin, yoksulluk içinde yeni bir çift ayakkabı bulma çabalarını ve kardeşiyle yaptığı dokunaklı işbirliğini anlatır. Yine Majidi'den Cennetin Rengi (1999), Tahran'daki körler enstitüsünde okuyan Mohammad adlı görme engelli bir çocuğun, yaz tatili için babasının onu köyüne götürmesini beklemesi ve babasıyla olan karmaşık ilişkisini ele alır. Hamid Nematollah'ın yönettiği Butik (2003), bir giyim mağazasında çalışan Jahan'ın, Eti adında fakir bir kızla tanışması ve ona yardım etmeye çalışırken kendi hayatının da çıkmaza girmesini konu alır. Kambuzia Partovi'nin Kafe Transit (Sınır Kafe, 2005) filminde ise, ölen kocasının kamyon durağı kafesini işletmek için toplumsal geleneklere karşı çıkan, bağımsız ruhlu bir dul kadının hikayesi anlatılır.
Bu filmler ve benzerleri, İran sinemasının genellikle sıradan insanların küçük, kişisel hikayeleri üzerinden evrensel insani durumları, ahlaki çatışmaları ve büyük toplumsal meseleleri anlatma becerisini gösterir. Bu "küçük hikayeler", izleyicide derin bir etki bırakarak onları düşünmeye ve sorgulamaya sevk eder. Cennetin Çocukları, Cennetin Rengi ve Jafar Panahi'nin Beyaz Balon gibi filmlerde çocuk kahramanların sıkça kullanılması, toplumsal eleştiriyi daha dolaylı, masum bir perspektiften sunma ve belki de sansürün getirdiği kısıtlamaları aşma amacı taşıyan bir anlatı stratejisi olarak görülebilir. Çocukların dünyası, yetişkinlerin karmaşık ve bazen acımasız gerçeklerine karşı bir sığınak ve aynı zamanda güçlü bir eleştiri aracı olabilir. İtalyan Yeni Gerçekçiliği'nden etkilenen ve Panahi gibi yönetmenlerce benimsenen gerçekçi üslup, genellikle profesyonel olmayan oyuncuların ve gerçek mekanların kullanımıyla filmlere büyük bir otantiklik ve güçlü bir duygusal etki katar. Bu şiirsel sadelik ve gerçekçilik arayışı, İran sinemasının en belirgin ve takdir edilen özelliklerinden biridir.
Sınırları Aşan Bir Sinema Dili
İran sineması, kuruluşundan bugüne dek geçirdiği evreler, karşılaştığı zorluklar ve elde ettiği uluslararası başarılarla, sinema tarihinde kendine özgü ve saygın bir yer edinmiştir. Özellikle İslam Devrimi sonrası dönemde, pek çok kişinin sonunun geldiğini düşündüğü bir ortamda küllerinden yeniden doğarak dünyanın en yenilikçi ve dikkate değer sinemalarından biri haline gelmesi, bu sanatın direncini ve İranlı sinemacıların yaratıcılığını gözler önüne sermektedir.
İran sinemasının kalıcı cazibesi ve evrensel çekiciliği, kendi kültürel ve toplumsal gerçeklerini, derin insani duygular, karmaşık ahlaki sorgulamalar ve incelikli bir sanatsal üslupla birleştirerek anlatma becerisinden kaynaklanır. Filmler, İran'a özgü hikayeler anlatırken, aynı zamanda sevgi, kayıp, adalet, fedakarlık, umut gibi evrensel temalara dokunarak coğrafi ve kültürel sınırları aşar ve dünyanın dört bir yanındaki izleyicilerle güçlü bir bağ kurar. Bu sinema, sıradan insanların hayatlarındaki küçük ayrıntılardan yola çıkarak büyük insani dramları ve toplumsal gerçekleri yansıtma konusunda ustalaşmıştır.
Sonuç olarak, İran sineması, sadece bir eğlence aracı olmanın çok ötesinde, bir toplumun ruhunu, umutlarını, korkularını, çelişkilerini ve direncini yansıtan güçlü bir kültürel ifade biçimidir. Perdeye yansıyan her bir kare, izleyiciyi hem İran'ın özgün dünyasına bir yolculuğa çıkarır hem de kendi hayatı ve insanlık durumu üzerine düşünmeye davet eder. Bu zengin ve katmanlı sinemayı daha fazla keşfetmek, şüphesiz ki sinemaseverler için ufuk açıcı ve unutulmaz bir deneyim olacaktır.
Kommentare